Όλη η αλήθεια για το λαθρεμπόριο τσιγάρων

Σύγκρουση συμφερόντων, παρερμηνείες και πρόχειρες προσεγγίσεις σε ένα σύνθετο ζήτημα, θολώνουν τις πραγματικές διαστάσεις ενός προβλήματος που διογκώνεται στα χρόνια της κρίσης, κυρίως λόγω έλλειψης πολιτικής βούλησης.

 Τα έσοδα από τον Ειδικό Φόρο Κατανάλωσης στα τσιγάρα

Ο ΕΦΚ θεωρητικά εφαρμόζεται ώστε να καλύπτεται από τους καπνιστές η επιβά­ρυνση που προκαλείται στην Δημόσια Υγεία από τα νοσήματα που αποδίδονται στο κάπνισμα. Μελέτη της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Υγείας υπολόγισε για το 2012 το άμεσο κόστος του καπνίσματος στα 1,72δις € και το έμμεσο στα 1,55δις €. Συνολικά δηλαδή στα 3,27δις €, όταν την ίδια περίοδο το σύνολο των φορολογικών εισπράξεων από τα καπνικά ανήλθε στα 3,44 δις €. Σε γενικές γραμμές μπορεί κανείς να πει ότι η μείωση του καπνίσματος δεν επιφέρει δημοσιονομικό κενό αφού αντισταθμίζεται με όφελος στο κόστος Δημόσιας Υγείας.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προκρίνει την αύξηση της φορολογίας ως το βασικό εργαλείο για την σταδιακή μείωση του καπνίσματος, υπό την προϋπόθεση ότι θα ληφθούν μέτρα για τον έλεγχο του παράνομου εμπορίου.

Σήμερα η φορολογία στα τσιγάρα αντιστοιχεί σε περίπου 85% της λιανικής τιμής, κάτι που προφανώς δημιουργεί τεράστιο κίνητρο για το λαθρεμπόριο. Συγκεκριμένα, σε κάθε πακέτο που πωλείται προς 4,50 € αντιστοιχούν φόροι περίπου 3,85 € και απομένουν 0,85 € για την καπνοβιομηχανία, τον διανομέα και την λιανική.
 
Ποιο είναι το μέγεθος του λαθρεμπορίου τσιγάρων στην Ελλάδα;

Το λαθρεμπόριο, όπως οι περισσότερες παράνομες δραστηριότητες, δεν μπορεί να προσδιο­ριστεί με ακρίβεια. Υπάρχουν διάφορες μελέτες, αλλά πρέπει να γίνει κατανοητό ότι στην πλειονότητά τους χρηματοδοτούνται είτε από τις ίδιες τις καπνο­βιομηχανίες είτε από αντικαπνιστικές οργανώσεις.

Οι μελέτες που προέρχονται από τις καπνοβιομηχανίες (όπως της KPMG) έχουν την τάση να φουσκώνουν το λαθρεμπόριο, δίνοντας βάρος κυρίως στο τμήμα του λαθρε­μπορίου που προκύπτει από απομιμητικά και παράνομες εισαγωγές. Έχουν δύο βασικές επιδιώξεις, πρώτον να αποδείξουν ότι με την αύξηση των φόρων αυξάνεται το λαθρεμπόριο και δεύτερον να εμφανιστούν ως σύμμαχοι κατά του παράνομου εμπορίου.

Από την άλλη πλευρά, οι  αντικαπνιστικές οργανώσεις επιδιώκουν να αποσυνδέσουν την αύξηση της φορολογίας από το λαθρεμπόριο και ταυτόχρονα, τις περισσότερες φορές, φου­σκώνουν το αντικαπνιστικό τους έργο παρουσιάζοντας υπερβολικά αισιόδοξες μετρήσεις για την μείωση των καπνιστών. Συχνά χρησιμοποιούν μία λίγο-πολύ αυθαίρετη εκτίμηση για το λαθρεμπόριο και βάσει αυτής ερμηνεύουν την μείωση των δηλωμένων ποσοτήτων ως μείωση του καπνίσματος.

Ο μέσος όρος των μελετών αυτών τοποθετεί το λαθρεμπόριο για την Ελλάδα περίπου στο 20% της νόμιμης αγοράς, δηλαδή γύρω στα 800εκ €.

Μία καλή μέθοδος για την εκτίμηση της παράνομης εμπορίας καπνικών είναι η λεγόμενη gap analysis όπου συγκρίνεται η διαφορά στις δηλωμένες πωλήσεις με την διαφορά στην κατανάλωση.

Σύμφωνα με πρόσφατα επίσημα στοιχεία του ΙΟΒΕ, ο όγκος των δηλωμένων πωλή­σεων μειώθηκε το 2014 κατά 33% σε σχέση με το 2010 (συμπεριλαμβανομένου του λεπτοκομμένου καπνού), ενώ την ίδια περίοδο, βάσει των στοιχείων της τελευ­ταίας έκθεσης του ΠΟΥ, ο αριθμός των καθημερινών καπνιστών μειώθηκε μόλις 6%.

Δηλαδή, το λαθρεμπόριο που ήδη υπήρχε το 2010 αυξήθηκε τα τελευταία χρόνια κατά ~27% ή αλλιώς κατά ~900δις € το χρόνο!

Συμπεραίνεται λοιπόν ότι οι φόροι που χάνονται ξεπερνούν τα 1,5 – 2 δις € ετησίως. Ακριβέστερη προσέγγιση μπορεί να υπάρξει μόνο απολογιστικά, αφού δηλαδή ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα.

Πως γίνεται το λαθρεμπόριο;

Σύμφωνα με τις παραπάνω εκτιμήσεις, το λαθρεμπόριο στην Ελλάδα ξεπερνάει κατά πολύ τα 500 εκατομμύρια πακέτα το χρόνο. Η παραγωγή αυτών των ποσοτήτων γίνεται μόνο σε σύγχρονες, αυτόματες γραμμές παραγωγής που βρίσκονται εντός ή εκτός της χώρας.

Το υπάρχον σύστημα του Υπουργείου Οικονομικών, με την απλή ένσημη ταινία για την εσωτερική κατανάλωση, επιτρέ­πει σχεδόν κάθε μέθοδο λαθρεμπορίου.

Έτσι μπορούν να εισάγονται στην χώρα λαθραία και απομιμητικά τσιγάρα ή να παράγονται ποσότητες που προορίζονται για εξαγωγή και να διαχέονται τελικά παράνομα στην εσωτερική αγορά. Είναι επίσης δυνατόν να πωλούνται μέσω νόμιμων σημείων με πλαστές ταινίες, εξασφαλίζοντας έτσι δεκαπλάσιο κέρδος για τα παρά­νομα κυκλώματα.

Φοροδιαφυγή γίνεται επίσης και με άλλους τρόπους, όπως όταν καταβάλλεται ΕΦΚ που αντιστοιχεί σε φτη­νότερα τσιγάρα από αυτά στα οποία τελικά επικολλάται η ένσημη ταινία ή ακόμη όταν χρησιμοποιούνται ένσημες ταινίες που είχαν δηλωθεί ως φύρα.
 
Ποιος είναι τελικά ο ρόλος των καπνοβιομηχανιών;

Από τα παραπάνω προκύπτει άμεση ή έμμεση εμπλοκή των καπνοβιομηχανιών στο λαθρεμπόριο, κάτι που επιβεβαιώνεται καταρχήν από τις ίδιες τις καπνοβιομηχανίες.

Στην ετήσια μελέτη για το λαθρεμπόριο που δημοσιεύει η KPMG για λογαριασμό της Philip Morris International, αναδεικνύεται η βιομηχανία ΚΑΡΕΛΙΑ ως μία από τις μεγα­λύ­τερες πηγές λαθραίων τσιγάρων. Τελευταία δε, αυτό υπενθυμίζεται όλο και συχνότερα μέσω άρθρων στον τύπο.

Με την σειρά τους, οι τοπικές βιομηχανίες, απαντούν υπενθυμίζοντας την αποδε­δειγμένη εμπλοκή της Philip Morris, η οποία υποχρεώθηκε το 2004 να καταβάλει 1,25 δις δολάρια στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ώστε να σταματήσουν οι προσφυγές εναντίον της για συμ­μετοχή σε λαθρεμπορία.

Έκτοτε, οι πολυεθνικές καπνοβιομηχανίες, εκμεταλλεύτηκαν την συμφωνία αυτή για να βελτιώσουν την εικόνα τους και από συμμέτοχοι στο λαθρεμπόριο, να παρου­σιάζονται ως θύματα και σύμμαχοι στην αντιμετώπισή του.

Σε αυτό το σημείο πρέπει να εξηγηθεί ότι σήμερα δεν είναι εύκολο να αποδειχθεί η προέλευση των λαθραίων ποσοτήτων που εντοπίζονται. Έτσι, ενώ κατά­σχονται λαθραία π.χ. Marlboro, η γνωμοδότηση της καπνοβιομηχανίας ή απλά η έλλειψη αποδείξεων, αυτομάτως τα κατηγοριοποιεί ως απομιμητικά.

Όμως είναι απομιμητικά ή γνήσια; Μπορούμε να περιμένουμε διαφορετική απάντηση από την καπνοβιομηχανία που διαθέτει τα μέσα να το απαντήσει;

Λίγες μέρες μετά τα δημοσιεύματα που ευθέως κατηγορούν την ΚΑΡΕΛΙΑ για λαθρε­μπορία, συλλαμβάνεται πλοίο να ξεφορτώνει μεγάλες ποσότητες τσιγάρων Royal στην Κρήτη. Κατασχέθηκαν μεγάλες ποσότητες τσιγάρων (που δεν ξεπερνούν όμως το 0,3% της ετήσιας παράνομης διακίνησης), ταινιόδρομοι και τέσσερα φορτηγά αυτοκίνητα. Οι φωτογραφίες είναι αποκαλυπτικές.

Είναι όμως εξίσου αποκαλυπτικά και τα στοιχεία ώστε να καταπολεμηθεί αποτελε­σματικά το λαθρεμπόριο; Μπορούν οι αρχές να επιβεβαιώσουν ή να διαψεύσουν τις φήμες που λένε ότι προέρχονται από την βιομηχανία ΚΑΡΕΛΙΑ; Κι αν όντως ισχύει, μπορούν να συνδεθούν τα συγκεκριμένα τσιγάρα με τα παραστατικά διακίνησής τους ώστε να ξετυλιχθεί το κουβάρι ή θα αρκεστούν στην αποποίηση ευθυνών της καπνο­βιομηχανίας που «εξήγαγε χωρίς να γνωρίζει ότι πρόκειται να κυκλοφορήσουν παράνομα στο εσωτερικό»;

Υπάρχει βέβαια και η πρόσφατη καταδίκη πρώην διευθυντή της ΣΕΚΑΠ για λαθρε­μπόριο, που εντοπίστηκε τυχαία όταν το 2009 λόγω κακο­καιρίας προσάραξε το καράβι στην Εύβοια. Πόσα καράβια είχαν περάσει χωρίς να εντοπιστούν από σύμπτωση;
 
Μπορεί να καταπολεμηθεί αποτελεσματικά το λαθρεμπόριο;

Ναι μπορεί να καταπολεμηθεί, σχετικά άμεσα και εύκολα, ακολουθώντας τις βέλτιστες πρακτικές άλλων χωρών κι εφαρμόζοντας το πρωτόκολλο του ΠΟΥ για την καταπο­λέμηση της παράνομης εμπορίας καπνικών που έχει ήδη υπογράψει και η Ελλάδα.

Πρέπει να λειτουργήσει ένα σύστημα που να καλύπτει αποτελεσματικά τις «τρύπες» που ευνοούν το λαθρεμπόριο, προσφέροντας τουλάχιστον τα παρακάτω έξι χαρακτη­ριστικά:

1.      Ηλεκτρονική παρακολούθηση όλων των γραμμών παραγωγής σε σύνδεση με το Υπουργείο Οικονομικών, ώστε να αποκλειστεί η αδήλωτη παραγωγή εντός της χώρας.

2.      Σήμανση με κρυπτογραφημένο κωδικό όλων των πακέτων τσιγάρων, ανεξάρ-τητα από το αν προορίζονται για κατανάλωση εντός ή εκτός της χώρας.

3.      Εύκολο και άμεσο τρόπο για την αναγνώριση της γνησιότητας από όλους του καταναλωτές για όλα τα τσιγάρα που παράγονται εντός ή εκτός της χώρας.

4.      Εύκολο και αξιόπιστο τρόπο αντικειμενικής εξακρίβωσης της γνησιότητας για όλη την εφοδιαστική αλυσίδα έως το λιανεμπόριο, καθιστώντας την συνυπεύθυνη.

5.      Υψηλής αξιοπιστίας μέθοδο για εξακρίβωση της γνησιότητας από τις αρχές, βάσει συνδυασμού πληροφοριακών και φυσικών στοιχείων, ώστε να στοιχειο­θετείται άμεση επιβολή του νόμου.

6.      Συγκεντρωτική διαχείριση όλων των στοιχείων από την παραγωγή, την διακί­νηση και τους ελέγχους των αρχών, υπό ένα σύστημα που θα μπορεί να εφαρμοστεί σε όλες τις μορφές καπνικών αλλά και να επεκταθεί και σε άλλα προϊόντα.

Θα μηδενιστεί με αυτό το τρόπο το λαθρεμπόριο; Όχι, αλλά θα μειωθεί στον μεγαλύτερο βαθμό, προσφέροντας τουλάχιστον 800εκ. € στα ετήσια έσοδα, με παράλ­ληλα οφέλη για την Δημόσια Υγεία.

Τι στέκεται εμπόδιο;

Είναι πολλά αυτά που εμποδίζουν την πρόοδο προς την καταπολέμηση του λαθρε­μπορίου, αλλά συνοψίζονται στο εξής ένα:

Οι καπνοβιομηχανίες επιδιώκουν με κάθε τρόπο να αποφύγουν τον έλεγχο.

Ως στρατηγική πρώτης γραμμής παρατάσσουν τις σχέσεις με τις αρχές, που ξεκινούν από το επίπεδο των τοπικών τελωνείων και φτάνουν ως το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και τους αρχηγούς κρατών, διαθέτοντας τεράστια ποσά για lobbying.

Οι πολυεθνικές καπνοβιομηχανίες, αντιμέτωπες με την αδιαμφισβήτητη ανάγκη για εφαρμογή συστήματος ιχνηλασίας, έχουν φτάσει στο σημείο να προωθούν, ακόμη και δωρεάν, ένα δικό τους σύστημα ιχνηλασίας ώστε οι ελεγχόμενοι να γίνουν ταυτόχρονα και ελεγκτές! Ακούγεται ως ανέκδοτο, αλλά μπερδεύουν σε τέτοιο βαθμό το τοπίο, που έχει φτάσει να συζητείται σε διάφορα επίπεδα η υιοθέτησή του.

Επιπλέον, οι μεγάλες καπνοβιομηχανίες δεν διστάζουν να εκφοβίσουν κυβερνήσεις προκειμένου να πετύχουν τους σκοπούς τους. Παρουσιάζονται ως πυλώνες της οικονομίας και εκβιάζουν ότι θα σταματήσουν την στήριξη της τοπικής καπνοκαλ­λιέργειας και θα εγκαταλείψουν κάθε παραγωγική δραστηριότητα στην χώρα.

Οι διαστάσεις του εκφοβισμού αυτού γίνονται αντιληπτές και από την τελευταία κίνηση του Bill Gates να δημιουργήσει fund για νομική βοήθεια σε φτωχές χώρες ώστε να αντιμετω­πίζουν τις απειλές των πολυεθνικών καπνοβιομηχανιών.

Στην πραγματικότητα, για την Ελλάδα, το μόνο κρίσιμο οικονομικό όφελος προέρ­χεται από τον ΕΦΚ που θα συνεχίσει να εισπράττεται όσο υπάρχουν καπνιστές και μπορεί να διασφαλιστεί μόνο λαμβάνοντας τα μέτρα αυτά που θέλουν να αποφύγουν οι καπνο­βιομηχανίες.

Τα συμφέροντα της καπνοβιομηχανίας δεν μπορούν ποτέ να συμπίπτουν με μια εθνική οικονομική στρατηγική.

Όσο πιο γρήγορα γίνει αυτό αντιληπτό από την ηγεσία, τόσο περισσότερα θα κερδίσει η Ελληνική οικονομία και κοινωνία. Είναι αλήθεια ότι η κατα­πο­λέμηση της διαφθοράς και της φοροδιαφυγής από τα τσιγάρα μπορεί να αντικαταστήσει πλειάδα επαχθών μέτρων.