Με εφόδια μια σημαντική συμφωνία, τη Διακήρυξη Φιλίας και Καλής Γειτονίας, ένα πακέτο συμφωνιών διμερούς συνεργασίας και κυρίως ένα διαφορετικό κλίμα που επιβεβαιώθηκε και στην παρουσία του προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στην Αθήνα, Ελλάδα και Τουρκία κάνουν τα πρώτα προσεκτικά βήματα σε μια διαδικασία που έχει τις προϋποθέσεις να ανοίξει τη νέα σελίδα στα Ελληνοτουρκικά.
Η επίσκεψη Ερντογάν στην Αθήνα και η συνάντησή του με τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη ήταν καλά προετοιμασμένη ώστε να προστατευτεί το καλό κλίμα και συγχρόνως να αξιοποιηθεί η ευκαιρία που πρόσφερε η πραγματική μετάλλαξη του Τούρκου προέδρου, ο οποίος από τις ευθείες πολεμικές απειλές του 2022 και το «Μητσοτάκης γιοκ», προσφωνούσε πλέον τώρα στις 7 Δεκεμβρίου τον «φίλο Κυριάκο» και απηύθυνε παραινέσεις να «δούμε το ποτήρι μισογεμάτο» και να «μην την πάθουμε σαν εκείνους που γλιτώνουν στη θάλασσα και πνίγονται στο ρυάκι».
Οι λόγοι της αλλαγής αυτής του Ερντογάν έχουν να κάνουν με πολλούς παράγοντες: τη διάθεσή του να εξισορροπήσει το αντιδυτικό προφίλ της χώρας του και του ίδιου, που πήρε ακόμη πιο ακραία μορφή με τη στάση του υπέρ της Χαμάς, την πρόθεσή του να κρατήσει ανοιχτό το παράθυρο με την Ε.Ε., να βοηθήσει την εικόνα της χώρας του στην Ουάσινγκτον, να δείξει ότι επιμένει ως περιφερειακή δύναμη να κλείνει μέτωπα με τους γείτονες και ότι εργάζεται για την περιφερειακή σταθερότητα.
Οι αρχικές προσδοκίες πριν από την επίσκεψη περιορίζονταν στο να υπάρξει τουλάχιστον, μαζί με την υπογραφή κάποιων συμφωνιών και μνημονίων συνεργασίας, μια επέκταση του μορατόριουμ στο Αιγαίο.
Αθόρυβα όμως οι δύο πλευρές εργάστηκαν υπό τους υπουργούς Εξωτερικών Γιώργο Γεραπετρίτη και Χακάν Φιντάν και τη συνδρομή των υφυπουργών τους Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου και Μπουράκ Ακσαπάρ αντίστοιχα και των διπλωματικών συμβούλων των δύο ηγετών για τη διαμόρφωση ενός σημαντικού κειμένου, της Διακήρυξης Φιλίας και Καλής Γειτονίας. Ενα κείμενο που χωρίς να είναι δεσμευτικό και χωρίς να αναιρεί τις νομικές θέσεις των δύο χωρών αποτελεί μετά από πολλές δεκαετίες ένα πλαίσιο για τη διμερή συνεργασία και έναν σημαντικό κώδικα συμπεριφοράς για την αποφυγή εντάσεων, αλλά και την ειρηνική επίλυση των διαφορών.
Δέσμευση
Στη Διακήρυξη των Αθηνών τα δύο μέρη, πέρα από τη συνέχιση της τριπλής διαδικασίας Πολιτικός Διάλογος – Θετική Ατζέντα – ΜΟΕ, δεσμεύονται σε δύο εξαιρετικά σημαντικές αρχές:
«Τα μέρη δεσμεύονται να απέχουν από κάθε δήλωση, πρωτοβουλία ή ενέργεια που θα μπορούσε να υπονομεύσει ή να απαξιώσει το γράμμα και το πνεύμα αυτής της Διακήρυξης ή να θέσει σε κίνδυνο τη διατήρηση της ειρήνης και της σταθερότητας στην περιοχή τους. Τα μέρη θα προσπαθήσουν να επιλύσουν οποιαδήποτε διαφορά προκύψει μεταξύ τους με φιλικό τρόπο, μέσω απευθείας διαβουλεύσεων μεταξύ τους ή με άλλα μέσα αμοιβαίας επιλογής, όπως προβλέπεται στον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών».
Η αξία του κειμένου βεβαίως απομένει να αποδειχθεί στην πράξη, καθώς ορισμένες φορές πολύ πιο σημαντικές και δεσμευτικές συμφωνίες καταρρέουν εφόσον δεν επιδεικνύεται η αντίστοιχη διάθεση των μερών να τις εφαρμόσουν, ενώ τέτοια μη δεσμευτικά νομικά κείμενα μπορεί να αποδειχθούν πολύτιμα εργαλεία με τα οποία χτίζεται η εμπιστοσύνη και λύνονται προβλήματα όταν τα δύο μέρη είναι αποφασισμένα να τηρήσουν τις δεσμεύσεις βλέποντας το δάσος.
Κυριάκος Μητσοτάκης και Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν εισέρχονται στο Μέγαρο Μαξίμου
Η Διακήρυξη αυτή μπαίνει πλέον σε καθημερινή και συστηματική δοκιμασία και η αντοχή και αξιοπιστία της θα κριθεί στην πράξη, πολύ περισσότερο όταν η χώρα της οποίας ο ηγέτης τη συνυπέγραψε διατηρεί στο οπλοστάσιό της, το casus belli και τις γκρίζες ζώνες.
Προφανώς δεν λύνονται τα μεγάλα προβλήματα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις με μια συνάντηση και μια διακήρυξη προθέσεων. Και σε ένα τέτοιο κείμενο είναι αναμενόμενο να υπάρχουν κενά που οδηγούν σε διαφορετικές ερμηνείες. Για παράδειγμα, η Τουρκία μέχρι τώρα θεωρεί ότι η επίσκεψη ενός αγήματος ή στρατιωτικού πλοίου σε κάποιο ελληνικό νησί ή ακόμη η συμπερίληψή του στον σχεδιασμό μιας άσκησης συνιστά πρόκληση, καθώς παραβιάζει το δήθεν αποστρατιωτικοποιημένο καθεστώς.
Καμία υποχώρηση
Πρόκληση επίσης θεωρεί την πραγματοποίηση επιστημονικών ερευνών ή έρευνας και διάσωσης σε περιοχές που θεωρεί ότι είναι υπό τουρκική ευθύνη για έκδοση αναγγελιών, ακόμη και δυτικά των ελληνικών νησιών κ.ά. Είναι προφανές ότι για την Ελλάδα δεν πρόκειται η ερμηνεία αυτής της Διακήρυξης να οδηγήσει σε υποχώρηση από την άσκηση κυριαρχικών δικαιωμάτων της σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο.
Επίσης, η «φιλική επίλυση» των διαφορών, όπως αναφέρει η Διακήρυξη, δεν θα πρέπει να οδηγεί σε απευθείας διαπραγμάτευση, υπό μορφή πακέτου, αυτών που η Τουρκία θεωρεί αλληλένδετα προβλήματα της υφαλοκρηπίδας.
Η εφαρμογή της Διακήρυξης θα κριθεί από το γενικότερο πλαίσιο στο οποίο θα προχωρούν οι διμερείς σχέσεις, με κρίσιμο ορόσημο την επίσκεψη που προγραμματίζει για το τέλος της άνοιξης στην Αγκυρα ο Ελληνας πρωθυπουργός. Για την Αθήνα επίσης θα πρέπει να τηρηθούν οι λεπτές ισορροπίες ώστε αυτή η νέα σελίδα στα Ελληνοτουρκικά να μην αποδυναμώσει το ισχυρό συμβατικό πλαίσιο, σε επίπεδο Ε.Ε., διασύνδεσης της ευρωπαϊκής πορείας της Τουρκίας με τη βελτίωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων και έτσι να μην εξαντληθεί αυτή η φιλόδοξη προσπάθεια, όταν η Τουρκία θεωρήσει ότι είναι καλύτερη η θέση της έναντι της Ε.Ε.
Σημαντικό κέρδος
Τα ήρεμα νερά στο Αιγαίο, όμως, είναι ένα σημαντικό κέρδος και για τις δύο χώρες. Το μήνυμα αυτό φτάνει και στους ξένους επενδυτές που βλέπουν έναν ασφαλή χώρο για προστατευμένες επενδύσεις από απρόβλεπτα γεγονότα και συγχρόνως έναν ασφαλή τουριστικό προορισμό, καθώς η τουριστική βιομηχανία έχει ζωτική σημασία για τις δύο χώρες.
Η Ελλάδα σε δύο κινήσεις καλής θέλησης εφαρμόζει προς την Τουρκία τη σύσταση της Κομισιόν για διευκόλυνση των θεωρήσεων σε ορισμένες κατηγορίες Τούρκων πολιτών, κυρίως, όμως, με εθνική ρύθμιση κατόπιν συνεννόησης με την Κομισιόν (καθώς ανήκουμε στη Ζώνη Σένγκεν), και ανοίγει τις πύλες δέκα ελληνικών νησιών σε Τούρκους τουρίστες.
Με τη ρύθμιση αυτή οι Τούρκοι μπορούν να επισκέπτονται τα συγκεκριμένα νησιά με βίζα διάρκειας 7 ημερών που θα βγάζουν στο λιμάνι εισόδου όχι μόνο τους καλοκαιρινούς μήνες, αλλά σε όλη τη διάρκεια του έτους, κάτι που αποτελούσε πάγιο αίτημα των φορέων και των τουριστικών επιχειρήσεων των νησιών. Συγχρόνως, και ο Ερντογάν μπορεί να επιδείξει αυτή τη συμφωνία στο εσωτερικό της χώρας του ως μήνυμα για σπάσιμο της σκληρής γραμμής της Ε.Ε. που (με τουρκική υπαιτιότητα βεβαίως) αρνείται να ικανοποιήσει το αίτημα για κατάργηση των θεωρήσεων για τους Τούρκους πολίτες.
Στο Μεταναστευτικό δεν υπεγράφη συμφωνία, όμως οι συναρμόδιοι υπουργοί συγκράτησαν τη σημαντική μείωση των ροών και τη δέσμευση του Τούρκου υπουργού Εσωτερικών ότι θα συνεχιστεί αυτή η προσπάθεια και συμφωνήθηκε να υπάρχει διαρκής και σε 24ωρη βάση επικοινωνία των Αρχηγείων του Ελληνικού Λιμενικού και της Τουρκικής Ακτοφυλακής που θα παίρνουν αποφάσεις σε επιχειρησιακό επίπεδο όταν προκύπτει ζήτημα.
Συμφωνίες και μνημόνια συνεργασίας που υπεγράφησαν στο πλαίσιο του Ανώτατου Συμβουλίου Συνεργασίας (ΑΣΣ) επιδιώκουν να φέρουν πιο κοντά τους δύο λαούς, νέους, φοιτητές, επιχειρηματίες, επιστήμονες αλλά και στρατιωτικούς, ενώ υπάρχουν σημαντικές συνέργειες στον τουρισμό και την ενέργεια. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι δρομολογείται και πάλι η συνεννόηση για την κατασκευή νέας γέφυρας Υψάλων – Κήπων στον Εβρο, που θα διευκολύνει καταρχήν τη διέλευση των τουρκικών φορτηγών προς την Ευρώπη και συγχρόνως θα ενισχύσει σημαντικά τον αυτοκινητικό τουρισμό από την Τουρκία προς την Ελλάδα.
Οι δύο ηγέτες κατά τη συνάντησή τους στο Μέγαρο Μαξίμου, η οποία όπως περιγράφουν αυτόπτες μάρτυρες έγινε σε εξαιρετικά θερμό κλίμα, κάτι που φάνηκε και στις δηλώσεις μετά, δεν απέφυγαν, ούτε έκρυψαν κάτω από το χαλί τις διαφορετικές θέσεις για μια σειρά ζητημάτων. Κυριάρχησε η κοινή, όπως φάνηκε, αντίληψη του να συζητάμε τις διαφορές, να υπάρχουν ζητήματα που μένουν άλυτα, αλλά να μην επιτρέπουμε σε αυτό να παράγει κρίσεις και να οδηγεί σε επικίνδυνες καταστάσεις.
Ο Ερντογάν αναφέρθηκε στην «τουρκική μειονότητα», αλλά καθώς δεν υπήρχε η διάθεση αντιπαράθεσης άκουσε με προσοχή λίγα λεπτά αργότερα τον Ελληνα πρωθυπουργό να παίρνει τον λόγο και να απαντά : «Η Θράκη αποτελεί ένα παράδειγμα αρμονικής συνύπαρξης χριστιανών και μουσουλμάνων και οι μουσουλμάνοι συμπολίτες μας έχουν -και αγωνιζόμαστε πάντα να διασφαλίζουμε στην πράξη- ίσες ευκαιρίες.
Ο προσδιορισμός της ιδιότητας της μειονότητας ως μουσουλμανικής καθορίζεται από την ίδια τη Συνθήκη της Λωζάννης. Χρέος δικό μας είναι αυτό το κλίμα της αρμονικής συνύπαρξης, είναι χρέος της ελληνικής έννομης τάξης να το διασφαλίσουμε και να το ενισχύσουμε».
Μετά τη συνάντηση ο Τούρκος πρόεδρος επισκέφτηκε την τουρκική πρεσβεία όπου συναντήθηκε με τους δύο μουσουλμάνους βουλευτές της Νέας Αριστεράς και τους εκπροσώπους της λεγόμενης «Ανώτατης Συμβουλευτικής Επιτροπής “Τουρκικής Μειονότητας Δυτικής Θράκης”», καθώς και με τον γιο του Σαδίκ Αχμέτ, δείχνοντας έτσι ότι επιμένει στις θέσεις του, αποφεύγοντας, όμως, να προκαλέσει μια δημόσια αντιπαράθεση στη διάρκεια των δηλώσεων.
Η αναφορά Ερντογάν σε «τουρκική μειονότητα» ήταν το μόνο μελανό σημείο της επίσκεψης. Η άμεση απάντηση Μητσοτάκη έβαλε τα πράγματα στη θέση τους. Ωστόσο, στην πρεσβεία περίμεναν τον Τούρκο πρόεδρο οι εκλεκτοί της Αγκυρας
Διαφωνία για το Κυπριακό
Στο Κυπριακό η διαφορά που χωρίζει τις δύο χώρες είναι μεγάλη. Για την Ελλάδα είναι διεθνές θέμα εισβολής και παράνομης κατοχής που πρέπει να λυθεί στη βάση των αποφάσεων του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ και του ευρωπαϊκού κεκτημένου, για τον Ερντογάν είναι πρόβλημα που πρέπει να λυθεί, όπως είπε, στη βάση των «πραγματικοτήτων» στο νησί, δηλαδή στη βάση των δύο κρατών.
Ο Τούρκος πρόεδρος μίλησε για το Αιγαίο, που πρέπει να είναι θάλασσα ειρήνης και συνεργασίας, είχε όμως με τη συνέντευξή του την προηγουμένη καταγράψει την πάγια θέση της χώρας του για ύπαρξη «αλληλένδετων προβλημάτων με αυτό της υφαλοκρηπίδας», τα οποία πρέπει να επιλυθούν υπό μορφή πακέτου.
Ο πρωθυπουργός βρήκε την ευκαιρία στις δηλώσεις του να καταγράψει την ελληνική θέση επισημαίνοντας ότι «στην επόμενη φάση του πολιτικού διαλόγου, όταν οι συνθήκες ωριμάσουν, μπορεί να είναι η προσέγγιση για την οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας και Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο, που σύμφωνα με την Ελλάδα συνιστά τη μόνη διαφορά που θα μπορούσε να αχθεί ενώπιον διεθνούς δικαιοδοσίας, με πυξίδα πάντοτε το Διεθνές Δίκαιο, και ειδικά το Δίκαιο της Θάλασσας, που αποτελεί τον πιο ασφαλή πλοηγό στη διευθέτηση των διεθνών διαφορών». Βέβαια, ο Πολιτικός Διάλογος, που θα συνεχιστεί και πάλι τον Φεβρουάριο, στην παρούσα φάση είναι πολύ δύσκολο να οδηγήσει σε προσέγγιση, καθώς οι θέσεις των δύο πλευρών είναι εντελώς αποκλίνουσες. Θα πρέπει πάντως να προσεχθεί ιδιαίτερα η μορφή αυτής της διαδικασίας ώστε να μη διολισθήσει από διερευνητικές επαφές σε «πολιτική διαπραγμάτευση», όπως επιζητεί παγίως η Τουρκία.
Πόλεμος στη Γάζα
Ακόμη και για τη Γάζα ο Ερντογάν, αρκετά πιο ήπιος από άλλες δημόσιες τοποθετήσεις του το τελευταίο διάστημα, αναφέρθηκε στα εγκλήματα του Ισραήλ, ενώ, σύμφωνα με δηλώσεις του σε δημοσιογράφους κατά την επιστροφή του στην Αγκυρα, ζήτησε από την Ελλάδα να αλλάξει στάση με αφορμή την αποχή από το ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ που ζητούσε κατάπαυση του πυρός (χωρίς να καταδικάζει τη Χαμάς). Ο Ελληνας πρωθυπουργός και σε αυτό το θέμα με διπλωματική απάντηση πρόβαλε την ελληνική θέση, που χωρίς να στρέφεται εναντίον της Τουρκίας περιείχε όμως σαφείς αιχμές: «Πάντα οφείλουμε να συγκλίνουμε στην ανάγκη τήρησης της διεθνούς νομιμότητας. Στην καταδίκη, δηλαδή, κάθε μορφής επιθετικότητας, εξτρεμισμού και τρομοκρατίας, ανεξάρτητα από τη μορφή με την οποία αυτή εκδηλώνεται, στον απόλυτο σεβασμό της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών και την προστασία των αξιών του ανθρωπισμού, με ειδική έμφαση στην προστασία των αμάχων».
Σε μια πάντως εξαιρετικά σπάνια για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις δημόσια ανταλλαγή καλών προθέσεων ο πρωθυπουργός κάλεσε να κοιτάξουμε στο μέλλον, τονίζοντας στο τέλος των δηλώσεών του: «Μέχρι τώρα πετύχαμε οι σχέσεις μας να επανέλθουν σε ήρεμα νερά. Σήμερα, στο όνομα των επόμενων γενεών, οφείλουμε και οι δύο να χτίσουμε ένα αύριο όπου σε αυτά τα ήρεμα νερά θα φυσήξει και ένας ούριος άνεμος. Ενα αύριο ειρήνης, προόδου και συνεργασίας. Δείχνοντας ευθύνη και ρεαλισμό, θέλω σήμερα να κοιτάξω στο μέλλον».
Με τον Τούρκο πρόεδρο, παίρνοντας τη σκυτάλη, να λέει: «Οπως υπάρχουν διαφωνίες ακόμη και μεταξύ δύο αδελφών, είναι φυσικό να υπάρχουν διαφορές απόψεων μεταξύ δύο γειτόνων. Το ζήτημα είναι να έχουμε τη βούληση να τα επιλύσουμε. Θέλουμε να μετατρέψουμε το Αιγαίο σε θάλασσα ειρήνης και συνεργασίας. Θέλουμε να δώσουμε το παράδειγμα σε όλο τον κόσμο με τα κοινά βήματα που θα κάνουμε ως Τουρκία και Ελλάδα. Λέω ξεκάθαρα ότι δεν υπάρχει πρόβλημα μεταξύ μας που να μην μπορεί να λυθεί. Αρκεί να ενεργούμε με καλή θέληση».
Οι δηλώσεις αυτές μαζί με το πλαίσιο των διμερών συμφωνιών αλλά και τη Διακήρυξη Φιλίας και Καλής γειτονίας δείχνουν να πνέει ένας διαφορετικός αέρας στα Ελληνοτουρκικά. Και η ευχή όλων είναι να διαρκέσει.
